Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda genel durumu göz önüne alındığında ekonomik ve sanayi alanında birçok problemle karşı karşıya kaldığı bir gerçektir. Özellikle sanayisinin makineleşme ile rekabet edemeyecek seviyede oluşu bu problemi iyice ağırlaştırmıştır. Anadolu’da geleneksel metotlarla üretilen mallar hem çok maliyetli hem de Avrupa ile rekabet edemeyecek derecede kaliteden uzaktı. Osmanlı sanayisi kendini yenilemek zorunda olduğu halde birçok nedenle bir türlü bunu başaramıyordu. Bunda, sürüp giden savaşlar ve ayaklanmaların payı da olmalıdır. Üretilen sınırlı sayıdaki malların arasında en önemlisi halı idi. Halı ağırlıklı olarak Uşak, Gördes ve Kula’da dokunmaktaydı. Ordu ve sarayın ihtiyaç duyduğu kumaş ve dokumaları karşılamak amacıyla Hereke’de kurulan fabrikada 1891 yılında 100 tezgâhla halı üretimine geçilmiştir. Ucuz işçiliğe ve düşük teknolojiye dayalı, herkesin yapabileceği katma değeri düşük üründen ziyade tasarıma ve el becerisine dayalı her yerde rahat bulunamayan, Türk gelenek ve göreneklerini yansıtan desenler ve renklerle üretilmiş halılarla uluslararası piyasalarda rekâbet etme şansı yoktu. Daha 1900’ün başında 600 yıllık mazisinden bahsedilen Uşak halısı bile Avrupa’ya ihraç edilirken, onların talebi ile Nev-resim olarak dokunuyordu. Burada sözü edilen Nev-resim halı, elbette ki tarihî Uşak halısı yerine, otantik karakterinden uzaklaşan, yeni tasarım Uşak halısıdır. Osmanlı Devleti bu şartlarda hem üretimi artırmak ve hem de istihdam yaratmak için gerekli tedbirleri her alanda almaya çalışıyordu. Buna iyi bir örnek olarak öteden beri halı ve imalat dokuma merkezlerine, bir teşvik paketi uyguladığı görülür. Bu çalışmada halı teşvik programının işleyişine ilişkin T. C Başkanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan bir defter tarafımızca incelenmiştir.
Sözü edilen defter, MAD-d-14500 numara ve 19 Haziran 1848 tarihli, yazılı on sayfa ve boş üç sayfadan oluşmaktadır. Defter teşvik paketine ilişkin ödeme tablosu ile başlamaktadır. İlerleyen sayfalarda yine ödeme tabloları, teşvikin içeriğine ve yürütülmesine dair emirleri barındırmaktadır. Bu arada halı işini üstlenen kişilerin de konuyla ilgili senetleri yer almaktadır. Defter incelenirken, önce günümüz Türkçesine aktarılmış ardından ilgili başlıklar özetlenmiş ve bunlar da italik yazı ile tırnak içinde belirtilmiştir.
“Gördes ve Uşak’ta üretilmekte olan kilim ve halıların imalatının güzel bir yönteme bağlanmasına ilişkin tüccar ve esnaflara borç olarak padişahça verilen iki bin kese akçenin Ziraat Meclislerince kefillere bağlanarak tüccar, esnaf ve diğer ilgililere borç olarak verilmesi. Bu meselenin gelir ve giderleri hazinenin diğer masraflarına karıştırılmayarak emanet usulü yapılacaktır. Bu paranın bir kuruşu dahi zayi edilmeyecektir. Maliye Bakanlığı tarafından yöresel gelirlerden tahsil edilip ayrıca güzeşte vergisi de alınıp hazineye takdim edilmek üzere aşağıda teslim ve zimmet pusulası görülmektedir.”
(MAD-d-14500-003) Defterin henüz birinci sayfasında Gördes ve Uşak’ta üretilmekte olan halı, kilim ve seccade imalatının güzel bir yönteme bağlanmasına… Denilerek teşvik paketinin amacı ve yöntemi belirtilmiştir. Burada devletin sağladığı parasal desteğin ayrı ayrı kefillere bağlanması dikkat çekmektedir. Bir de, zamanında ödenmeyen borçlar için, güzeşte tabir edilen faiz uygulaması vardır.
Yine defterin aynı sayfasında imalata ilişkin ödemelerin tarihleri, hangi sene vergisinden, nasıl ve hangi gelirden ödeneceği belirtilmiştir. Bu işlemlere ilişkin bilgiler; Teşvik paketinin sorumlusu olan Uşaklı Acemzade Ali Ağa’ya ve Kütahya Muhassılı olan Saruhan Sancağı valisine de bildirilmiştir. Bununla beraber ödemelerin ayrıntısı; Maliye, Gelirler Muhasebesi, Sergi Muhasebesi ve Hazineye gerekli olan senetler gönderilmiştir. Adı geçen Acemzade Ali Ağa’ya gerekli yardımın nasıl yapılacağına ilişkin bilgiler de belirtilmiştir. Böylece yapılan işin sıkı bir şekilde takip edildiği anlaşılmaktadır.
“Saruhan valisinin bir adet şukkasıyla gönderdiği senetlere göre; Gördes’te dokunacak seccade ve halılara idareci olarak atanan Pehlivanzade Hacı Ahmet Ağa’ya, verilmesi gereken paradan, yüz bin kuruş verilmiştir. Bu para ise Gerdos kazasının 1262 (1846) senesi peşin vergilerindendir. Ödemeler kanun gereği olarak, Nisan ayının on beşinde Gerdos Mal Sandığı’ndan alınacaktır. Hacı Ahmet Ağa’nın, Gerdos ve Uşak’ta ahaliye dokutturacağı kilim ve halıların beklentilere uygun kalitede olması sağlanmalıdır.”
(MAD-d-14500-005) Defterin ikinci sayfasında Gördes’te halı ve kilim dokuma projesinin Pehlivanzade Hacı Ahmet Ağa’ya verildiği belirtilmiş ve ayrıca imalatın da beklentilere uygun kalitede olması vurgulanmıştır. Defterin ilerleyen sayfalarında,
“Bu halı imalatı konusu; Hazine Maliyesince üzerinde durulmuş olup, Meclis-i Vala ve Meclis-i Ali-i Umumi kararlarıyla ve padişah emri ve iradesi gereği olarak yapılmaktadır. Halı imalat bedelleri, işe başlayışlarından itibaren üç sene tamamlandığında Hacı Mehmed Ağa ve Gerdoslu Hacı Ahmed Ağa’ya istedikleri zaman parça parça verilecektir.”